Fort Vreeswijk

De opkomst van de middeleeuwse kern Vreeswijk hangt samen met de vaarverbinding tussen de Lek en de stad Utrecht. Vanwege de afdamming van de Kromme Rijn in 1122 mocht Utrecht een nieuwe vaarverbinding aanleggen om bereikbaar te blijven voor schepen uit het Rijnland. Deze Vaartse Rijn eindigde aanvankelijk bij Het Gein, waar het kanaal door een dam gescheiden was van de Hollandse IJssel, een zijrivier van de Lek. In 1285 werd de Hollandse IJssel echter afgedamd en de dam in de Vaartse Rijn bij Gein doorgeslagen, wat de huidige naam Doorslag verklaard. Vanaf Jutphaas werd tussen 1285 en 1288 een nieuw kanaal naar de Lek gegraven bij Vreeswijk: de Nieuwe Vaart.
Ook de Nieuwe Vaart eindigde aanvankelijk bij een dam, zoals dat eerder al bij Het Gein het geval was. In 1373 werd het kanaal echter verdiept en werd in plaats van de dam een sluiskolk aangebracht in de monding.
Al spoedig bleek dat een sterke verdediging nodig was. De eerste Vreeswijkse sluis werd beschermd door een blokhuis dat door de Utrechtse gilden was gemaakt. Onder de naam Gildenborgh komt dit blokhuis in een 15de-eeuwse kroniek voor, maar waar het precies heeft gestaan is onbekend. In 1482 is het houten blokhuis gesloopt door een Hollands leger.

Op de plaats van de Gildenborch verrezen in de zestiende eeuw nog enkele keren nieuwe verdedigingswerken. Die waren niet van de kracht en de omvang, die de Gildenborch had.

Na de verwoesting van Vreeswijk door de Spanjaarden aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog zijn, mogelijk door vestingbouwkundige Adriaen Anthoniszoon, plannen gemaakt voor de versterking van het dorp.

Deze plannen zijn maar ten dele uitgevoerd. In ieder geval een bastion aan de oostzijde van het dorp is volgens het plan van 1588 tot stand gekomen, want de contouren ervan zijn te herkennen op latere kaarten.

Maar in feite lagen de Vreeswijkse sluizen tamelijk onbeschermd in het omliggende vlakke land.

In 1672 viel het dan ook heel snel in Franse handen, terwijl de provincies Noord- en Zuid Holland door de Fransen niet veroverd konden worden. De  Fransen hebben direct na hun aankomst in 1672  in Vreeswijk een garnizoen gelegerd. De fortificaties werden gemoderniseerd en uitgebreid. Toch heeft dit de Fransen niet geholpen.

Prins Willem III gaf begin juni 1672 opdracht om het dorp Vreeswijk aan te vallen en te bezetten. Vreeswijk werd aangevallen vanaf de Lek. Nadat het dorp langdurig was beschoten, volgde een stormloop op de fortificaties. De aanvallers wisten vrijwel alle Fransen ernstig te verwonden; er wordt vermeld, dat slechts de bevelvoerder en één officier er zonder letsel afkwamen. Verder wisten de Hollanders als krijgsbuit alle paarden, de kas en veel andere goederen op de Fransen buit te maken. Door het langdurige bombardement was van het dorp Vreeswijk vrijwel niets meer over…

Pas een ruime eeuw later lijkt er weer sprake te zijn van uitbreiding van de vestingwerken rond Vreeswijk. Ergens tussen 1780  en 1787 werden twee batterijen op open aardwerken aangelegd: een batterij op de Lekdijk even ten oosten van Vreeswijk en een batterij op de weg naar de Wiers.

Na het einde van de Franse Tijd (1795-1813) en het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden werd vanaf 1815 gewerkt aan een nieuwe hoofdverdediging.

Dit plan, opgesteld in samenhang met de bouw van de Rijkshulpschutsluis (in blauw aangegeven), is nooit uitgevoerd.

Het voornaamste defensieve wapen van de Oude Hollandse Waterlinie (OHW) waren de onderwaterzettingen, ook wel inundaties genoemd, van polders die dienden als waterbarrière. Controle over de sluizen bij Vreeswijk was van wezenlijk belang omdat hiermee de inundaties ten zuiden van Utrecht gesteld konden worden.

Het huidige Fort dateert van 1820. Wat dit fort bijzonder maakt, is de afwezigheid van zogenoemde ‘bomvrije gebouwen’. Dit betekent dat een bouwwerk bestand is tegen de op dat moment gangbare vijandelijke mortieren en granaten. De reden dat dergelijke gebouwen nooit zijn gebouwd op het Fort bij Vreeswijk was de aanleg van het imposante, vooruitgeschoven Fort bij Honswijk (gereed in 1846), dat een groot deel van de verdediging in dit gebied voor haar rekening nam. De functie van het Fort bij Vreeswijk veranderde tegen het einde van de 19e eeuw van een verdedigingswerk met vestinggeschut, naar een zogenoemd ‘stormvrij’ infanteriepunt en opslagplaats voor munitie en materieel.

Ondanks de bouw van het Fort bij Honswijk werden verschillende gebouwen op het fortterrein geplaatst. In de eerste plaats dateert het huidige fort uit 1853 met een zogenoemde ‘open keelzijde’, wat inhoudt dat het fort aan de achterzijde niet was omgeven met aarden fortwallen. Het geheel is redelijk goed geconserveerd, alleen de oorspronkelijke toegangsbrug is vervangen door een dam. Tegen het einde van de 19e eeuw werden nieuwe gebouwen op het fort gebouwd: in 1885 een houten loods, tussen 1880 en 1889 een wachterswoning voor de fortwachter, een tweetal artillerieloodsen (1876 en 1896) en tenslotte in 1901 een munitiemagazijn. De artillerieloods uit 1896 is nu in gebruik als scoutinggebouw, de voorliggende loods uit 1876 is in de jaren 1970 gesloopt maar wordt mogelijk hersteld. In 1911 volgde de bouw van een schietbaan die inmiddels is verdwenen.

De opname van het verdedigingswerk bij Vreeswijk in de NHW en de militaire functie van de vele historische sluizen in Vreeswijk maakt dit fort tot een bijzonder waardevolle historische plek. Dit wordt verder versterkt door de relatie tussen het fort en de mitrailleurkazematten op de beide Lekoevers, en met de historische kern van het schippersdorp Vreeswijk die direct aan het fort grenst.

Bij de bouw van de derde kolk van de Beatrixsluizen zijn drie kazematten (Houtense Wetering, Schalkwijksche Wetering en Vreeswijk-Oost) en een schutsluis verplaatst. De militaire monumenten zijn als zogeheten objects trouvés teruggeplaatst in de nieuwe vernattingszone (natuurcompensatie), grenzend aan bedrijvenpark Het Klooster, direct achter de Linie- en Lekdijk.

Neem een kijkje van boven:

https://roundme.com/tour/263252/view/824494/